باختر، مادر شهرها

بلخ یا باختر باستان با واحه ی خود یکی از مهمترین ساحه ی باستانی در شمال افغانستان است. شهر باستانی بلخ در اطراف بالاحصار به شکل نیم دایره با قطر یک کیلو متر ساخته شده است.  قسمت جنوب شرقی آن را دیوار های "سیتادیل" [دیوارهای مستحکم نظامی] احاطه کرده است. از محور مرکزی بالا حصار به سمت شرق و غرب آن به مساحت 8 کیلو مترخط "رمپارت" [بارو یا دیوارهای دفاعی] طوری امتداد یافته است که بتوانند همدیگر را مشاهده کنند. سمت جنوب به یک دیوار بسیار مستحکم و قوی منتهی شده است؛ این دیوار تا هنوز خوب محافظت گردیده است که به طور متوسط 25 متر ارتفاع داشته که ضخامت قسمت پایانی این دیوار به 100 میتر میرسد. قسمت بالایی این دیوارها از آجرهای گلی با حفاظ های اضافی از 18 برج با مقطع دایره ای ساخته شده است. سایر بخشهای سیستم دفاعی در اثر توسعه شهر مدرن بلخ و تشدید بهره برداری از زمین توسط کشاورزان محلی آسیب زیادی دیده بود.

این سکونت گاه شهری که یک واحه ی به مساحت 1600 کیلومتر مربع است توسط 18 کانال آبیاری میشود که از بلخ آب یا "رود بلخ" به اینجا می آید. این واحه یا [کویر] یکی از بهترین واحه های حفظ شده در آسیای مرکزی میباشد.

کارهای باستان شناسی در این ساحه از سال 1923 آغاز شد. این اولین کاوشی بود که توسط آلفرد فوشه، اولین مدیر DAFA انجام شد. با وجود شرایط بد امنیتی، تحقیقات تا کنون ادامه دارد. می‌توان مجموعه‌ای از مشاغل را از دوران نوسنگی تا امروز در آن مشاهده کرد. دوره‌هایی که به وضوح ثبت شده است مربوط به دوران اشغال هخامنشیان، کوشان و اوایل اسلام است. دوره هلنستیک که منابع تاریخی آن متنوع و متعدد است، با عناصر معماری (سرستون‌ها، ستون‌ها) و همچنین مجموعه مهمی از گلدان‌ها در این ساحه به تصویر کشیده شده است.

در 25 کیلومتری جنوب بلخ، منطقه مستحکم بنام چشم شفا است که کنترل «جاده قدیمی به هند» را که از آسیای مرکزی به قلب هند می‌رود، در اختیار دارد. این بنا در دوره هخامنشیان ساخته شد و در قرن سیزدهم پس از فتح مغول متروک گردیده است. دافا توانست مطالعه سیستم بسیار پیچیده استحکامات ساخته شده در این مکان را آغاز کرده و محرابی یا آتشکده ای هخامنشیان را تحقیق و پاکسازی کند.

در 5 کیلومتری جنوب  شهر باستانی بلخ، کارهای تحقیقاتی مسجد حاجی پیاده/نوه گمبد همچنان ادامه دارد. قدمت بنای اولیه حاجی پیاده به اواخر قرن هشتم میلادی برمی‌گردد. مشخصه آن تزیینات گچبری بسیار غنی است که احتمالاً متعلق به یک سنت هنری محلی است که در سرزمین خلافت عباسی رواج یافته است، همانطور که در بقایای همان سنت هنری که در سامرا (عراق) پیدا شده بود، می بینیم.

بلخ و واحه آن یک میراث فرهنگی قابل توجه و در عین حال بسیار شکننده است. حفاری های غیرقانونی، گسترش محدوده شهری، تغییر شکل زمین و تغییرات کشاورزی مستقیماً محوطه های باستانی و همچنین وحدت سیستم واحه را تهدید می کند.